Nazwa Sideritis czyli „Ironwort” wywodzi się z greckiego określenia słowa żelazo – σίδηρος (SEE-thee-ros) ponieważ gojnik uznano za niezwykle pomocny środek na tzw. „rany z broni z żelaza”, czyli rany odnoszone podczas wojen. Wybitny grecki lekarz, botanik i farmakolog Pedanius Dioscorides, żyjący w czasach cesarza Nerona, doradzał picie naparu z gojnika żołnierzom powracającym z wojen jako remedium odmładzające, pozwalające na szybszą regenerację sił.

Rodzaj gojnik – Sideritis obejmuje około 100 gatunków krzewów, krzewinek, roślin zielnych wieloletnich i jednorocznych, odpornych na suszę, rozpowszechnionych głównie w Europie Południowej, Afryce Północnej i na wyspach pomiędzy Europą i Afryką. Rodzaj ten należy do rodziny wargowych (jasnotowatych) – Labiatae (=Lamiaceae).

W Polsce rzadko spotykany jest Sideritis montana L. – gojnik drobnokwiatowy

(górski), np. na Kujawach, jest to jednak gatunek obcy dla polskiej flory.

Gojnik tworzy splątane skupiska złożone zwykle z kilkunastu roślin. Jego liście wyrastają bezpośrednio z korzenia i układają się w rozetę, ze środka której wyrastają łodygi kwiatowe osiągające długość do 60 cm. Kwiaty zbierane są od czerwca do sierpnia.

Mają żółtozielony kolor, a wyglądem przypominają kłosy.

Naturalnym środowiskiem gojnika są dziewicze tereny górskie powyżej 1000 m n.p.m. tam gdzie spotkać można jeszcze rzadkie zioła z dala od ludzkiej cywilizacji i zanieczyszczeń. W zależności od miejsca występowania gojnik doczekał się różnych nazw i tak np. jest to: „herbata górska” (Mountain Tea), „herbata grecka” (Greek mountain Tea), „górskiej herbaty z Krety” (Mountain Tea Ctretan), „herbata pasterza” (Shepherd’s Tea), ponieważ greccy pasterze używali jej do robienia naparów podczas wypasu owiec wysoko w górach. Z kolei na Krecie wspólną nazwą dla wywaru z gojnika jest nazwa „malotira” (μαλοτήρα – czytaj mah-loh-TEER-rah). Nazwa ta wywodzi się z włoskiego: „mal” (dolegliwość, choroba) i „tirare” (ciągnąć, wyciągać), a więc jest to herbata „wyciągająca chorobę. Używane są takie określenia, jak „herbata olimpijska” (Olympus Tee) i „herbata parnasowa” (Parnas Tea) pochodzące od nazwę góry, gdzie rośnie. Herbatki ta najczęściej wytwarzana jest  z gatunku gojnik macedoński – Sideritis scardica Griseb. i Sideritis raeseri Boiss.& Heldr. = Sideritis syriaca L. (gojnik syryjski).  W krajach arabskich gojnik nazywany jest „szałwią libańską” (myramiah).

Sideritis raeseri jest wieloletnią rośliną, gatunkiem subendemicznym, którego centrum dystrybucji występuje w południowo-zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego.Wytwarza lekko zdrewniałe łodygi, a liście są gęsto pokryte długimi włoskami jedno- i wielokomórkowymi.

Sideritis scardica (gojnik macedoński) to owłosiona bylina, endemiczna na Półwyspie Bałkańskim, opisana przez Grisebacha w 1844 roku, porastająca otwarte suche, kamieniste, wapienne zbocza, podlegające erozji.

Ziele gojnika charakteryzuje się bardzo intensywnym zapachem, ale ma wyjątkowo smak łagodny i delikatny smak.  Dobrej jakości gojnik w niczym nie przypomina zwyczajnego suszu. Jego jakość ma ogromne znaczenie dla właściwości rośliny. Musi on być on pozyskiwany w początkowym okresie kwitnienia i suszony w odpowiednich warunkach (miejscu suchym, przewiewnym, z dala od bezpośredniego działania promieni słonecznych, w temperaturze maksymalnej 40-50°C). Po zbiorach gojnik musi być przechowywany w określonych warunkach, bez dostępu światła. Gojnik musi być suszony w całości, bo tylko wówczas roślina zachowuje swoje właściwości. I w takiej formie również zaparza się zioło, bo każda jego część – łodyga, liście, kwiaty – nadają herbacie smaku aromatu.

WŁAŚCIWOŚCI GOJNIKA

Surowce (S. raeseri, S. scardica) zawierają liczne składniki aktywne. Są to m.in.

–  kwasy fenolowe,

– glikozydy fenolowe, albo glikozydy fenyletanoidowe,

– flawonoidy (np. apigenina, rutozyd),

– diterpeny (siderol, sideridiol),

– olejek eteryczny (bogaty w alfa-pinen i beta-pinen, których zawartość sięga w olejku nawet   50%, kamfor – ok. 2-13%, trans-kariofilen 2-26%, limonen). Zawartość poszczególnych składników w olejku jest zmienna, zależy od kraju pochodzenia, stanowiska, sposobu suszenia  i przechowywania oraz od podgatunku.

Gojnik jest także bogatym źródłem składników mineralnych takich jak żelazo, cynk, sód, magnez, miedź czy kobalt.

DZIAŁANIE

W medycynie ludowej ziele obu gatunków było używane w leczeniu przeziębienia, zapalenie oskrzeli, zapalenia zatok, kaszlu, grypy, zaburzeń trawiennych, astmy oraz skąpomoczu. Jest to cenny środek moczopędny, rozkurczowy, przeciwlękowy, przeciwkaszlowy, uspokajający i przeciwzapalny. Używany jest także w przypadku chorób reumatycznych. W Bułgarii Sideritis scardica zalecane jest dodatkowo przy dusznicy bolesnej i rozedmie płuc.

Badania nad właściwościami leczniczymi Sideritis prowadzone głównie w Grecji, Turcji, Bułgarii, Albanii, Macedonii i Serbii potwierdzają tradycyjne, jak i odkrywają nowe zastosowania gojnika jako ziela o działaniu:

·         przeciwzapalnym, antybakteryjnym oraz wzmacniającym – jest naturalnym przeciwutleniaczem.

·         pomocnym w przeziębieniach, grypie i infekcjach górnych dróg oddechowych (stany zapalne gardła, kaszel – także do inhalacji).

·         wspomagającym układ krążenia.

·         wzmacniającym układ odpornościowy.

·         wspomagającym organizm w pozbywaniu się nagromadzonych toksyn.

·         w naturalny sposób regulującym ciśnienie krwi, poziom cholesterolu oraz temperaturę ciała.

·         pomagającym w walce ze zmęczeniem i niedokrwistością.

·         pomocnym w chorobach nerek i nawracających zaburzeniach pęcherza moczowego.

·         pomocnym w zaburzeniach czynności przewodu pokarmowego i wątroby (łagodzi problemy trawienne, takie jak zgaga, nadwrażliwość żołądka i jelit. Składniki gojnika działają przeciwzapalnie, dlatego pomagają chronić wewnętrzne ściany przewodu pokarmowego i przynoszą ulgę osobom cierpiącym na wrzody).

·         ze względu na działanie rozkurczowe gojnik może pomóc w walce z bólem różnego pochodzenia.

·         według niemieckiego biologa molekularnego oraz lekarza z Kliniki Neurologicznej Uniwersytetu w Magdeburgu prof. Jensa Pahnke, podnosi on wydajność mentalną mózgu oraz hamuje stany zapalne, ma też istotny wpływ na usuwanie złogów białkowych w mózgu, które są głównym sprawcą demencji starczej oraz choroby Alzheimera. Naukowcy zdecydowali się przetestować to na myszach, przez 25 dni podając gryzoniom gojnik. Zauważono, że uszkodzenia mózgu cofnęły się w 80 proc. To pozwoliło badaczom wysnuć wniosek, iż regularne picie górskiej herbaty niweluje problem zaburzeń pamięci i orientacji.

·         pomocnym w gojeniu ran i stanach zapalnych skóry (trądzik, strupy itp.).

·         na Bałkanach gojnik nazywany jest Bułgarską Viagrą. Uważa się tam, że działa on jak afrodyzjak i może pomóc w problemach  z impotencją.

SPOSÓB UŻYCIA

Specjaliści z zakresu zielarstwa i fitoterapii Bułgarii, Grecji, Macedonii, Albanii, Serbii i Turcji w większości twierdzą, że gojniki należy jak najmniej przetwarzać. Większość autorów jest przeciwna mieleniu czy ekstrakcji surowca i podawania go w postaci fix (w saszetkach po zmieleniu), w nalewkach, w postaci tabletek, czy kapsułek. Suchy ekstrakt ponoć jest mało wartościowy.

Najlepsze jest całe ziele Sideritis, wysuszone, zgięte w połowie, zapakowane w woreczek i w ten sposób wprowadzane do handlu.

Tuż przed zaparzeniem trzeba ziele pociąć albo połamać na drobniejsze kawałki.

Z tak przygotowanego ziela sporządzamy napar: 1-2 łyżeczki suszu zalewamy szklanką wrzącej wody i parzymy 10 minut pod przykryciem. Można też przygotować odwar: 1 łyżeczkę gojnika zalewamy szklanką wody, doprowadzamy do wrzenia i gotujemy przez 3 minuty.

Napój można pić zarówno na gorąco, jak i na zimno z dodatkiem cytryny lub miodu. Przestudzony ma dodatkową zaletę – doskonale gasi pragnienie.

Napar z gojnika ma żółto-zielony kolor i łagodny, ciekawy smak, który jest połączeniem zioła i przyprawy. Z tego powodu na Bałkanach gojnik wykorzystuje się nie tylko jako herbatę, lecz także jako przyprawę w kuchni.

Gojnik jest bezpieczny w użyciu. Można spożywać go codziennie. Profilaktycznie – jedną szklankę dziennie, a w stanach chorobowych – do trzech. Można go podawać nawet niemowlętom przy nieżycie układu oddechowego, pokarmowego, moczowego, niepokoju, zaburzeniach snu. Natomiast zaleca się zachowanie ostrożności w przypadku kobiet w ciąży ze względu na brak badań dotyczących wpływu zioła na płód.

BIBLIOGRAFIA

1.  www.gojnik.pl

2.  www.magicznyogrod.pl

3. www.rozanski.li